لینوکس چیست؟ برای افراد مختلف این سوال جواب‌های گوناگونی دارد. شخصی آن را هسته سیستم عامل می‌داند و طرفداران GNU از آن به عنوان بخشی از GNU/Linux یاد می‌کنند و شاید شبیه به کاربران جدید فکر کنید لینوکس در واقع نام دیگری برای اوبونتو است!
لینوکس چیست؟
لینوکس به خودی خود، یک هسته (Kernel) است. هسته، بخش اصلی سیستم‌عامل را تشکیل می‌دهد که کار آن کنترل داده‌ها، مدیریت حافظه، سخت‌افزار، ورود و خروج داده‌ها و تمامی موارد اصلی سیستم‌عامل می‌باشد. همانطور که گفتم، لینوکس به خودی خود سیستم‌عامل به شمار نمی‌رود، بلکه با استفاده از ابزارهایی که پروژه بازمتن (OpenSource) گنو (GNU) برای آن تولید کرده است، تبدیل به یک سیستم‌عامل کامل میشود (به همین دلیل است که لینوکس را معمولا گنو/لینوکس یا GNU/Linuxمی‌نامند) و با اضافه کردن سایر نرم‌افزارهای بازمتن به آن، می‌توان از آن در موارد متعددی مانند سرویس‌دهنده‌ها، ایستگاه‌های کاری، کامپیوترهای روی‌میزی، ابر رایانه‌ها، ابزارهای صنعتی و پزشکی که دارای سیستم‌های درونه‌ای (Embedded) می‌باشند و… استفاده کرد.
از نظر فنی، لینوکس را می‌توان نمونه بازمتن سیستم‌عامل یونیکس نامید. زیرا بر اساس استاندارد POSIX پیاده سازی شده و کاملا با آن سازگار است. بنابراین لینوکس را می‌توان نواده سیستم‌عامل پرسابقه و مستحکم یونیکس دانست که البته خواص خوب آن را نیز به ارث برده است.
کِرنِل لینوکس
Kernel (کِرنِل یا هسته) لینوکس اولین بار توسط Linus Torvalds طراحی شد. لینوکس کِرنِل در واقع قلب یک توزیع لینوکسی است. در حقیقت، هستهٔ (کِرنِل) هر سیستم‌عامل مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش آن سیستم‌عامل است. توسعه‌دهندگان زیادی در توسعهٔ لینوکس کِرنِل دست داشته‌اند ولی در میان آنها #لینوس توروالدز کنترل و نقش بیشتری در ایجاد تغییرات و اقدامات لازم برای به‌روزرسانی موفقیت‌آمیز کِرنِل داشته، دارد و احتمالاً خواهد داشت.
تفاوت گنو/لینوکس با سیستم‌عامل‌های دیگر چیست؟
علت وجود توزیع‌های مختلف آن است که لینوکس یا بهتر بگوییم گنو/لینوکس یک سیستم‌عامل اپن‌سورس می‌باشد؛ به عبارت دیگر، هر کسی می‌تواند از آن به صورت رایگان استفاده کند و تغییراتی در سورس‌کد آن به وجود آورد و در نتیجه افراد بسیاری هستند که دست به تغییر کدها می‌زنند و توزیع‌های اختصاصی خود را به وجود می‌آورند (البته در اینجا وقتی صحبت از لینوکس میشود، در واقع منظور هستهٔ لینوکس (Linux kernel) است نه GNU/Linux که خود این مسئله هم در جامعهٔ اپن‌سورس بحثی طولانی دارد).
در واقع، یک سازمان یا یک فرد مشخص کار توسعهٔ لینوکس را بر عهده نداشته است. لینوکس یک پلتفرم انبوه‌سپاری توزیع شده (Distributed Crowd-sourced) است که هزاران نفر در توسعهٔ آن نقش داشته‌اند. Linux Foundation (بنیاد لینوکس) وظیفه‌اش توسعهٔ هستهٔ لینوکس (Linux Kernel) است و این در حالی است که این ساز و کار را نمی‌توان در ویندوز که یک سیستم‌عامل با سورس بسته است مشاهده کرد (در مورد ویندوز، صرفاً تیم توسعهٔ نرم‌افزار مایکروسافت مسئولیت توسعهٔ این سیستم‌عامل را بر عهده دارد).
مزیت های کلی لینوکس نسب به دیگر سیستم عامل ها :
– پایین بودن هزینه ها
– پایداری و امنیت
– محیط کاربری فراوان
– تطبیق با آخرین سخت افزارها
– مناسب برای برنامه نویسان
– سرعت و قدرت
سیستم عامل لینوکس دارای توزیع های فراوانی می باشد که از مهم ترین آن ها می توان به:
Redhat , SuSe , Ubuntu , Fedora و … اشاره نمود که در ادامه به معرفی توزیع و انواع آنها می پردازیم.
توزیع‌های لینوکس چه هستند؟
همانطور که گفته شد، توسعهٔ سیستم‌عامل‌های کلوز سورس مانند ویندوز تماماً توسط خود شرکت تولیدکننده -که در مورد ویندوز میشود مایکروسافت یا در مورد مکینتاش میشود اپل- انجام می‌گیرد. به طور مثال، کمپانی مایکروسافت هسته، رابط کاربری و دیگر اجزای مورد نیاز برای اجرای درست و بدون اشکال سیستم‌عامل ویندوز را توسعه می‌دهد ولی در مورد لینوکس وضعیت متفاوت است و اجزای مختلفی توسط افراد مختلف طراحی می‌شوند (این اجزا شامل Linux Kernel ،GNU Utilities ،Display Server و Graphical User Interface است).
چه چیزهایی باعث تفاوت‌های توزیع‌های لینوکس با یکدیگر میشود؟
سازندگان توزیع‌های لینوکس به طور کلی محیط کاربری خودشان را در آن استفاده می‌کنند. مانند GNOME که در Ubuntu یا Cinnamon که در Mint استفاده شده است. به علاوه، معمولاً ابزارهای به خصوصی در هر توزیع ارائه میشود که باعث میشود یک توزیع با توزیع‌های دیگر متفاوت به نظر برسد.
به علاوه، آنها می‌توانند مرورگر پیش‌فرض سیستم‌عامل را هم تعیین کنند که مثلاً Firefox باشد یا Chrome. البته این کار را در مورد نرم‌افزارهای دیگر مثل انتخاب Office Suite ،Music Player و … هم می‌تواند صورت گیرد. همچنین توزیع‌های مختلف لینوکس ممکن است از انواع مختلف Package Installer (نصب‌کنندهٔ پکیج) استفاده کنند یا مثلاً استفاده از هرگونه نرم‌افزار کلوز سورس را محدود کنند (مثلاً در توزیع Fedora، امکان استفاده از هیچ نرم‌افزار کلوز سورس و اختصاصی وجود ندارد).
به‌طور کلی، می‌توان گفت که همهٔ توزیع‌های لینوکس هدف مشخصی دارند که انگیزهٔ اصلی ایجاد آنها بوده است. به طور مثال، توزیع Debian با انگیزهٔ ساخت یک نرم‌افزار رایگان ساخته شد. برخی از توزیع‌های لینوکس برای مصرف رسانه ساخته شده‌اند و برخی دیگر هم به طور اختصاصی برای موزیسین‌ها ایجاد شده‌اند و این در حالی است که این توزیع‌ها به صورت پیش‌فرض، همراه با نرم‌افزارهای مربوطه ارائه می‌شوند.
یکی از مسائلی که بسیاری از افراد در مورد آن دچار سوء‌تفاهم می‌شوند این است که آنها فکر می‌کنند اپن‌سورس بودن یک نرم‌افزار به معنی رایگان بودن آن است، در صورتی که چنین چیزی اصلاً درست نیست! درست است که توزیع‌های لینوکس اپن‌سورس هستند ولی برخی از آنها قیمت مشخصی دارند. مثلاً توزیع‌های تجاری که برای شرکت‌ها ساخته می‌شوند -مثل RHEL Server- معمولاً پولی هستند.
Ubuntu یکی از پرطرفدارترین توزیع‌های مبتنی بر Debian است که خود Debian هم همانطور که قبل‌تر گفتیم یک توزیع مبتنی بر Linux می‌باشد. این توزیع توسط کاربران عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ رابط کاربری این توزیع بسیار کاربرپسند است که باعث میشود کار با آن بسیار ساده و راحت باشد.
Ubuntu که توسط شرکت Canonical پشتیبانی میشود، یک مرکز نرم‌افزاری (Software Center) دارد که برای کاربرانی که با استفاده از کامند لاین نمی‌توانند پکیج‌های نرم‌افزاری را نصب کنند، بسیار مفید و کارآمد است.
توزیع‌های معروف لینوکس
Redhat: یکی از پرطرفدارترین و معروف ترین توزیع های لینوکس می باشد که کاربرد تجاری داشته و بیشتر جهت مصرف در سیستم های سرویس دهنده استفاده می شود و شرکت های بزرگ سخت افزاری مانند IBM و Dell در سیستم های خود پشتیبانی می کنند.
Ubuntu: سال 2004 توزيعي که تا قبل از آن سال اسم و رسمي نداشت به یکباره به يکي از محبوب ترين و معروف ترين توزيع هاي گنو/لينوکس تبديل شد. اوبونتو بر اساس دبيان توسعه داده شده و شامل ويژگي هايي است که کار کردن با لینوکس را براي كاربران مبتدي و تازه کار آسان تر مي کند. ويژگي هايي همچون پشتيباني قوي، آپديت هاي فراوان، نصب آسان، پكيج هاي نرم افزاري بسيار، مستندات کامل و رابط کاربري مناسب، اوبونتو را به کاربر پسند ترين توزيع گنو/لينوکس براي كاربردهاي دسکتاپ و شخصي تبديل نموده است. اوبونتو براي استفاده هاي عمومي بوجود آمده است و توسعه آن به سرعت پيش مي رود و هر نسخه از نسخه قبلي، کارآمدتر و قدرتمند تر مي شود. درکل اوبونتو در دنياي سيستم عامل هاي دسکتاپ آينده ي خوبي در پيش خواهد داشت. يكي از مهمترين ويژگي هاي اين توزيع، وجود تعداد کاربران بسيار زياد و اجتماع هاي کاربري مناسب است. براي فارسي زبانان هم به لطف دوستان اجتماع کاربري مناسبي در اين آدرس وجود دارد.
Arch Linux: یک توزیع که بر پایه قوانین KISS بنا شده همراه با سیستم انتشار Rolling.
Slackware: اين توزيع لينوكس بيشتر براي حرفه اي هاست چون تمام مراحل پيكربندي كاملا دستي واز طريق خط دستوري انجام میشود.
CentOS: یک توزیع که از همان سورسی که redhat استفاده می‌کند، مشتق شده است، توسط یک گروه داوطلبی که به آن اختصاص داده شدند، نگهداری میشود همراه با سازگاری 100% با ورژن Redhat و یک ورژن به روز رسیده شده که همیشه به‌طور 100% سازگار و همراه نیست.
Debian: يكي از قديمي ترين توزيع هاي گنو/لينوکس است که توزيع هاي بسياري همچون اوبونتو بر اساس آن گسترش يافته اند. دبيان پروژه اي آزاد و غيرتجاري است که هم اکنون بيش از هزاران توسعه دهنده در سراسر دنيا بر روي نسخه هاي مختلف آن کار مي کنند. اين پروژه بسيار بزرگ است و يازده سکوي سخت افزاري را که شامل PowerPC، x86، SPARC و AMD64 نيز مي شوند را پشتيباني مي کند. دبيان يکي از مقيدترين توزيع هاي گنو/لينوکس به فلسفه گنو/لينوکس و سيستم عامل يونيکس است، پايدار است و داراي يکي از بزرگترين اجتماعات کاربري لينوکس است. دبيان همچنين داراي مستندات بسياري است و به تعداد زيادي از زبان هاي دنيا ترجمه شده است. فقدان ابزارهاي گرافيكي و نصاب گرافيكي استفاده از دبيان را براي بسياري از کاربران سخت نموده است. در حقيقت ماندن در دبيان در مقايسه با توزيع هاي ديگر مشکل تر است. بر همين اساس کاربراني که قصد استفاده از لينوكس در كامپيوتر هاي شخصي را دارند بيشتر به طرف توزيع هاي بر اساس دبيان مانند اوبونتو کشيده مي شوند. دبيان انتخاب مناسبي براي استفاده در كامپيوتر هاي سرويس دهنده (Server) خواهد بود.
Fedora: يکي از معروف ترين نسخه هاي گنو/لينوکس است که توسط يکي از بزرگترين شرکت هاي دنياي لينوکس يعني RedHat پشتيباني مي شود. اين توزيع بسيار قدرتمند داراي کاربران بسيار زيادي است و در دو نسخه دسکتاپ و سرور عرضه مي شود. آپديت هاي پياپي، پشتيباني مناسب، نصب آسان، تنظيمات پيشرفته، پكيج هاي نرم افزاري زياد، فدورا را به يکي از انتخاب هاي اصلي کاربران گنو/لينوکس تبديل نموده است. به علت پشتيباني مناسب RedHat از اين توزيع، شركت هاي بسيار زيادي فدورا را به عنوان سيستم عامل خود انتخاب کرده اند و از آن براي كارهاي مختلف خود بهره مي برند. امنيت، پايداري و كارايي فدورا زبانزد بسياري از کاربران لینوکس است. اگر قصد مهاجرت به فدورا را داشته باشيد مي توانيد روي کمک افرادي كه در اين انجمن عضو هستند حساب كنيد.
Gentoo: یکی از تخصصی‌ترین توزیع‌های لینوکس است.در حال‌حاضر امکان نصب آخرین نسخه این سیستم‌عامل وجود دارد. روش نصب در اين توزيع اگرچه در آغاز به شکل كامپايل كردن بود اما بعدا امكان افزودن پکیج RPM به آن افزوده شد.
Knoppix: اولین توزیع سی دی زنده، که کاملا از یک رسانهٔ قابل حمل اجرا میشود. بدون نصب در دیسک سخت. از Debian گرفته شده و اين توزيع پس ازبوت شدن در كامپيوتر كاربر، بسياري از انواع نرم افزارهاي ريزودرشت مانند چندين مرورگر اينترنتي، چندين برنامه office را به وي ارائه مي كرد بطوري كه كمتر كاربري لازم مي دانست برنامه اي را نصب نمايد.
Mandriva: یک توزیع گرفته شده از Redhat که در فرانسه و برزیل محبوب می باشد، امروزه با همان نام و به وسیله یک شرکت فرانسوی اداره میشود. اين توزيع امروزه يكي از لينوكس هایی با محيط زيبا و قابل اطمينان است كه از برنامه Rpm Drake براي نصب آسان بسته های RPM استفاده مي كند.
OpenSUSE: اين توزيع هم به مانند Ubuntu هم با میزکار GNOME و هم KDE ارائه مي شود. در واقع هر یک از اسامی که در بالا در زمینه سیستم عامل لینوکس گفته شد بر اساس نام شرکت یا سازمانی است که این توزیع را تولید کرده است، برای مثال Redhat یک شرکت است. همانطور که گفته شد توزیع های لینوکس بسیار گسترده اند و حتی لینوکس هایی وجود دارند که بر اساس منطقه یا زبان یا کشور خاصی بومی سازی شده اند، حتی در ایران نیز ما نسخه های بومی سازی شده از همین لینوکس را داریم که بعضا برخی اوقات از آنها به عنوان سیستم عامل ملی نیز نام برده می شود
در ادامه لیستی از نسخه های لینوکسی که به زبان پارسی بومی سازی شده اند را به همراه توضیحات مختصری می توانید مشاهده کنید:
1. آریوس لینوکس یا Arios: آریوس از دو کلمه آریو و OS تشکیل شده‌است و آریوس را می‌توان سیستم عامل آریایی و یا سیستم عاملی از ایران ترجمه کرد. آریوس یک بسته‌بندی مجدد (Remix) از توزیع اوبونتو است. برنامه‌های اضافی، تقویم خورشیدی، قلمهای پارسی و اشعار شاعران ایرانی از جمله امکاناتی است که به آریوس اضافه میشود. آریوس تلاش می‌کند برنامه‌های نوشته شده به دست برنامه‌نویسان ایرانی را ترویج نماید. (به نقل از ویکیپدیا فارسی)
2. پارسیدورا Parsidora: پارسیدورا یک سیستم عامل بر پایه گنو/لینوکس است که شامل مجموعه ای از آخرین نرم افزارهای آزاد و منبع باز می باشد. پارسیدورا نسخه ترکیبی و برگرفته شده از فدورا است. این توزیع کاملا سازگار با فدورا است. در این توزیع سعی شده است که نیاز های کاربران فارسی زبان و ایرانیان به طور مناسبی پاسخ داده شود. پارسیدورا همیشه برای هر کسی برای هر استفاده، ویرایش و پخش آزاد است.
3. پارسیکس Parsix: نام یک توزیع زنده از گنولینوکس است که برگرفته از گنولینوکس کانوتیکس و مبتنی بر دبیان می‌باشد و از میزکار کامل گنوم به عنوان میزکار پیش‌گزیده استفاده شده‌است و کلیه بسته‌های نرم‌افزاری لازم برای یک توزیع مخصوص میزکار را داراست. علاوه بر زبان‌های متعدد، پارسیکس به‌طور پیش‌گزیده از صفحه کلید فارسی پشتیبانی کرده و می‌توانید در آن فارسی تایپ نمایید. پارسیکس را می‌توانید بر روی دیسک سخت خود نصب کرده و از آن به عنوان سیستم‌عامل کامپیوتر خود استفاده کنید. پارسیکس گنو/لینوکس ابتدا برای کاربران فارسی زبان طراحی شده بود ولی در حال حاضر دارای جامعه کاربری فعال از سرتاسر جهان می‌باشد.
4. لینوکس شریف: نام توزیعی دو زبانه (فارسی انگلیسی) از لینوکس است که بر پایهٔ گنولینوکس بنا شده‌است. این توزیع که در شرکت فارسی‌وب شریف با توجه به نیازهای بومی کاربران ایرانی و فارسی‌زبان تهیه شده، پس از طی مراحل آزمون نسخه‌های آزمایشی، در 7 خرداد 1385 به طور رسمی در دانشگاه صنعتی شریف معرفی شد. نسخهٔ 2 این توزیع بر پایهٔ فدورا کر 4 بنا شده است که بنا به استانداردهای امروزی، نسخه‌ای بسیار قدیمی به حساب می‌آید. استفاده از ابزارهای قدیمی چون فایرفاکس 1، کرنل 2.6.16 و اپن آفیس 2، آن را برای استفاده امروزی غیرکارامد می‌سازد. در این توزیع از محیط رومیزی گنوم که 76.48 درصد آن به فارسی ترجمه شده، استفاده میشود.
5. سیستم عامل گیکس: سیستم عامل گیکس (Gix OS) توسط تعدادی از کاربران گیلانی و بر پایه سیستم عامل دبیان و با متد لینوکس از پایه ساخته شده است. گیکس از ترکیب سه واژه انگلیسی Linux,Guilan و Geek تشکیل شده است. در تاریخ 13 مهر 1391 نسخه 9 سیستم عامل گیکس از سوی گروه کاربران گنولینوکس گیلان به طور رسمی جهت تست و استفاده گسترش دهندگان با اسم رمز وارش (به معنای: باران) در همایش اولین انتشار این سیستم عامل، در شهر رشت منتشر شد.
همزمان با انتشار این سیستم عامل وبگاه آن به نشانی GixOs.ir جهت معرفی، رفع باگ، پشتیبانی و … در دسترس کاربران قرار گرفت. سیستم عامل گیکس با ویژگی های همچون نصاب فارسی، مستندات آموزشی فارسی چند رسانه ای، استفاده از برنامه های کاربردی گنو لینوکس، قلم های فارسی، تقویم فارسی، لغت نامه و … منتشر شده است که در بین خیل عظیم نسخه های موجود برخی از ویژگی های معرفی شده، منحصر به فرد می باشد.
6. جبیر او اس Jabir OS: سیستم عامل جبیر یا جبیر او اس گنو/لینوکس یک توزیع ساده و کارامد مبتنی بر اوبونتو بوده و توسط تیمی از نوجوانان توسعه می یابد.
7. زمین Xamin: زمین، یک سیستم عامل خاص کارساز برپایه توزیع بالادست دبیان است که با توجه به نیازهای بومی و یا خاص مراکز مختلف، بومی سازی شده است. این سیستم عامل کاملا آزاد و متن باز است و به شکل آزاد و متن باز توسعه داده خواهد شد.
در نمودار زیر میزان محبوبیت هر کدام از توزیع ها را مشاهده می کنید.
از کدام توزیع لینوکس استفاده کنیم؟
لینوکس مینت و اوبونتو که هدف اصلی آنها معرفی لینوکس به جهان است و کاربران عادی را بیشتر در نظر دارند، هر دو دارای منابع آموزشی فارسی و لاتین زیادی در سطح اینترنت هستند که تقریبا هیچ وقت شما را بی‌جواب نمی‌گذارند. از طرفی به راحتی اکثر سیستم‌هایی که شما دارید را پشتیبانی می‌کنند و بدون درگیری و به‌راحتی نصب می‌شوند و قابل استفاده هستند. همچنین مرکز برنامه قوی دارند که شامل طیف وسیعی از نرم‌افزارها است و در سطح اینترنت هم برنامه‌های موجود اگر برای لینوکس وجود داشته باشند مطمئن باشید برای اوبونتو و مینت نسخه مخصوص دارند و به راحتی قابل نصب هستند؛ به‌گونه‌ای که اخیرا هنگامی که برای دریافت برنامه‌ای به سایتی می‌روید لیست موجود شامل نسخه ویندوز، مک و اوبونتو (قابل نصب در مینت) است و در مرحله بعد دیگر توزیع‌های لینوکس را هم شاید لیست کرده باشند! (توجه کنید که اگر برنامه‌ای برای لینوکس تهیه شده باشد در هر صورت به روش‌هایی می‌توان در هر توزیعی نصب کرد اما در اینجا منظور من راحتی کار است).
توزیع لینوکس مینت از اوبونتو گرفته شده است و ساختار آن کاملا بر پایه اوبونتو است و برنامه‌های آن را پشتیبانی می‌کند اما کمی امکانات بیشتری به شما می‌دهد و همچنین میزکارهای بیشتری با پشتیبانی بهتر، برای شما مهیا می‌کند. اوبونتو در اصل با میزکار یونیتی است که با وجود سادگی، زیبایی و تجربه کاربری خوب، امکانات شخصی‌سازی کمی دارد اما لینوکس مینت انواع میزکارها از جمله کی دی ای را در اختیار شما می‌گذارد. میزکار کی دی ای چارچوبی شبیه میزکار ویندوز دارد و امکانات شخصی ساز آن بسیار مناسب است و محیط کار آن (پلاسما) در نسخه جدید بسیار زیبا طراحی شده است. البته نسخه‌هایی مانند کوبونتو (Kubuntu) هم میزکار کی دی ای دارند اما مینت پایدارتر است و امکاناتی دارد که فراتر از آن است.
البته شما می‌توانید از توزیع‌هایی مانند آریوس (AriOS) استفاده کنند که همان اوبونتو است اما پیکربندی راحت‌تری شامل برنامه‌های مفید، فونت‌های فارسی و … را برای فارسی زبانان مهیا کرده است تا کاربران خیلی راحت‌تر با محیط سیستم عامل جدیدشان آشنا شوند.
خب اگر کاربری هستید که مدتی است از گنو/لینوکس استفاده می‌کنید احتمالا با ویژگی‌های هر توزیع آشنا شده‌اید و خودتان می‌دانید کدام توزیع نیازهای شما را پوشش می‌دهد اما معمولا توزیعی مانند اوپن سوزه (openSUSE) و یا مگیا (میجیا Mageia) برای یک کاربر حرفه‌ای که نمی‌خواهد زیاد هم درگیر باشد مناسب است و پایداری و قدرتشان لحظات شیرینی برای شما می‌سازد!
اگر می‌خواهید فراتر بروید و کمی درگیر شوید توزیع دبیان (Debian) و مخصوصا آرچ لینوکس (Arch Linux) بسیار مناسب هستند و هم در زمان نصب درگیر می‌شوید و بیشتر یاد می‌گیرید و هم بعد از نصب! علاوه بر این می‌توانید توزیع خود را از پایه، آن گونه که دوست دارید شخصی‌سازی کنید؛ به دور از امکانات و بسته‌های اضافی که مورد استفاده شما نیستند.
برای سرور هم توزیع‌های دبیان و سنت او اس (CentOS) با توجه به پایداری، امکانات، امنیت و پشتیبانی بیشتر نرم‌افزارهای تحت وب از این دو توزیع، حرف اول را می‌زنند و اکثر سرورهای لینوکس با آنها راه‌اندازی شده‌اند.
